The Wrocław Workshop of Geology – Saksonia 2024
The Wrocław Workshop of Geology jest projektem dydaktycznym prowadzonym w Instytucie Nauk Geologicznych od 2020 roku, który obejmuje organizację fakultatywnych ćwiczeń terenowych i zajęć kameralnych uzupełniających treści kształcenia na studiach geologicznych. Głównym założeniem tych zajęć jest ich organizacja nie tylko poza Uniwersytetem, ale także poza Dolnym Śląskiem i Sudetami, gdzie standardowo odbywają się ćwiczenia terenowe. Oznacza to, że każda edycja warsztatów ma miejsce w innej lokalizacji, pozwalając na realizację zajęć dydaktycznych także w regionach mniej oczywistych pod względem geologicznym. W każdym roku akademickim odbywają się dwie edycje warsztatów, a ich ostatnia, VII edycja, odbyła się w Saksonii. Jej organizatorem był dr Piotr Wojtulek. Warsztaty stały się okazją do spotkania naszych naukowców i studenckich z pracownikami zaprzyjaźnionych instytucji zajmujących się geologią w Saksonii, w tym zwłaszcza z najstarszej uczelni górniczej świata – Technische Universität Bergakademie Freiberg. Wydarzenie to dobrze wpisuje się w tegoroczną rocznicę 25-lecia współpracy transgranicznej Dolnego Śląska i Saksonii. Zostało ono wsparte dofinansowaniem inicjatyw dydaktycznych przez Prorektora ds. Nauczania Uniwersytetu Wrocławskiego.
Pierwszym punktem warsztatów w Saksonii było miasto Görlitz i Muzeum Historii Naturalnej Senckenberg, w którym naszą grupę 24 studentów i 6 pracowników naukowych przyjął dr Jörg Büchner, wulkanolog oraz specjalista w zakresie budowy geologicznej bloku łużyckiego. Dr Büchner przedstawił naszym studentom wykład poświęcony kenozoicznemu wulkanizmowi rowu Egeru, stosunkowo młodej strukturze geologicznej powstałej w wyniku kolizji płyty afrykańskiej i euroazjatyckiej, która doprowadziła do powstania Europejskiego Systemu Ryftów Kenozoicznych (European Cenozoic Rift System). Po wykładzie oraz zwiedzeniu ekspozycji geologicznej w Muzeum Senckenberg grupa udała się na wzgórze Landeskrone górujące nad Görlitz, które jest pozostałością po dawnym wulkanie. Na zboczach Landeskrone podziwiać można wspaniałe odsłonięcia skał wulkanicznych, pokazujących takie elementy jak scoria, jezioro lawowe czy słupy bazaltowe. Po zajęciach z zakresu wulkanologii uczestnicy warsztatów udali się do Bautzen (Budziszyn).
Drugi dzień warsztatów objął dwa tematy. Pierwszy z nich dotyczył orogenezy kadomskiej, która miała miejsce między środkowym neoproterozoikiem a kambrem (750 – 530 mln lat temu). Skały powstałe w czasie trwania tej orogenezy są bardzo dobrze odsłonięte na obszarze bloku łużyckiego, gdzie znaleźć można kadomskie szarogłazy oraz granodioryty. I to właśnie odsłonięcie granodiorytów na wzgórzu Große Picho koło miejscowości Wilthen stało się miejscem kolejnego wykładu o orogenezie kadomskiej, który przedstawił dr Dawid Białek. W odsłonięciu tym znaleźć można nie tylko granodioryt, ale także intrudujące w tę skałę bazalty i gabra, często okruszcowane siarczkami niklu. Po zwiedzeniu tego miejsca uczestnicy warsztatów udali się do miejscowości Rathen położonej w antecedentnym przełomie Łaby, gdzie położony jest Park Narodowy Saska Szwajcaria z jednym z najbardziej znanych zabytków Szwajcarii – skalnym mostem Bastei. I to właśnie piaskowcowe formacje kredy tworzące tutaj rozmaite formy geomorfologiczne stały się tematem kolejnego wykładu przedstawionego przez dr. Szymona Belzyta, poświęconego pokrywie kredowej w Saksonii. Podczas wykładu omówione zostały przede wszystkim aspekty sedymentologiczne dotyczące tworzenia się piaskowców. Po wizycie w Rathen oraz przepłynięciu promem Łaby grupa udała się na nocleg do Drezna, co stało się dla studentów także okazją do zwiedzenia stolicy landu Saksonia.
Saksonia, która jest landem o bardzo ciekawej budowie geologicznej, położona jest w części wschodniej na obszarze bloku łużyckiego. W zachodniej części landu istotnym masywem jest pasmo górskie Rudaw (Erzgebirge). Nazwa tej części Saksonii wzięła się z występowania na tym obszarze bardzo licznych złóż metali, eksploatowanych w tutejszych kopalniach. Obecnie jedyną działającą kopalnią podziemną na tym obszarze jest kopalnia Niederschlag eksploatująca fluoryt i baryt.
W ramach poznawania budowy geologicznej pasma Erzgebirge ważnym elementem warsztatów była wizyta w kopalni rud cyny, wolframu i litu w Zinnwald. Złoże Zinnwald-Cinovec jest największym w Europie złożem litu, które było eksploatowane do początku lat 90 zwłaszcza pod kątem cyny. Jest to wyjątkowe miejsce, gdzie można podziwiać grejzeny, czyli skały granitowe, które uległy procesom przemian metasomatycznych. Grejzeny, które są skałami bogatymi w topaz oraz kwarc są bardzo ważnym źródłem metali dla gospodarki. Obecnie trwają prace nad projektem ponownego uruchomienia produkcji w kopalni Zinnwald pod kątem litu, który jest bardzo ważnym metalem dla gospodarki stawiającej na rozwój elektromobilności. Jest to podstawowy składnik baterii litowo-jonowych. O znaczeniu litu, a także budowie złoża Zinnwald opowiedział uczestnikom warsztatów prof. Wolfgang Schilka, emerytowany profesor górnictwa z TU Bergakademie Freiberg oraz Dyrektor Górniczy zakładów w Zinnwald w okresie ich funkcjonowania. Ten doświadczony geolog i górnik pokazał wrocławskim adeptom geologii najlepsze odsłonięcia skalne, pokazujące jak przebiegają procesy grejzenizacji.
Pasmo Erzgebirge znane jest nie tylko z występowania złóż metali, ale również ze skał, które uległy metamorfizmowi bardzo wysokich ciśnień (UHMP). Ciśnienia, którym uległy niektóre z nich doprowadziły wręcz do wykształcenia się w tych skałach diamentów. I to właśnie diamentonośne granulity eklogitowe znalazły się także na trasie warsztatów. Skały te odsłaniają się niedaleko miejscowości Forchheim, z kolei klasyczne eklogity podziwiać można w miejscowości Eppendorf. Mechanizmy prowadzące do powstania tego typu skał omówił uczestnikom dr Piotr Wojtulek, a prelekcja stała się także okazją do omówienia niemieckiego systemu ochrony obiektów przyrody nieożywionej w postaci tzw. geotopów. Geotopy są to skałki lub dawne kamieniołomy o szczególnie istotnym znaczeniu dla przyrody i społeczeństwa, które podlegają ochronie takiej jak rezerwaty przyrody. Nie można ich niszczyć, a one same są konserwowane przez służby ochrony środowiska. Innym tematem poruszonym podczas wizyty w Forchheim było funkcjonowanie saksońskiego systemu Talsperre, który umożliwia gromadzenie wód opadowych w dolinach. Ze względu na to, że odsłonięcie granulitów diamentonośnych zlokalizowane jest w pobliżu jednego z takich obiektów hydrotechnicznych, stało się to okazją do dyskusji nad rozwiązaniami zapewniającymi dostęp do wody w Saksonii, która jako land położony na obszarze występowania skała krystalicznych (magmowych i metamorficznych) posiada tylko niewielkie zasoby wód podziemnych i musi zatrzymywać jak najwięcej wód pochodzących z opadów atmosferycznych. Ten temat został omówiony przez dr. hab. Sebastiana Buczyńskiego.
Budowa geologiczna Erzgebirge to jednak nie tylko eklogity i granulity, ale przede wszystkim gnejsy. Gnejsy, czyli skały metamorficzne bogate w kwarc, skaleń i łyszczyki są na obszarze Erzgebirge ważnym nośnikiem złóż metali, na przykład cynku, ołowiu i srebra. Największym złożem tych metali jest złoże Freiberg, w którym były one eksploatowane przez wiele wieków. Pozostałością po eksploatacji jest kopalnia głębinowa Reiche Zeche, należąca obecnie jako obiekt naukowy i dydaktyczny do TU Bergakademie Freiberg. Wykład w tej kopalni na temat złóż Freiberger Type Deposits oraz historii górnictwa srebra i ołowiu na tym obszarze przedstawiła dr Christin Kehrer. Zjazd pod ziemię na poziom -150 m był także dużą atrakcją dla uczestników warsztatów, podobnie jak ciekawe, niebieskie kombinezony ochronne, w których zwiedzaliśmy kopalnię.
Podsumowaniem wszystkich wiadomości, które zostały przekazane w terenie odnośnie do budowy geologicznej pasma Erzgebirge oraz bloku łużyckiego był wykład prof. Bernharda Schulza, szefa grupy badawczej w zakresie petrologii na TU Bergakademie Freiberg. Profesor Bernhard Schulz od lat jest przyjacielem naukowców Instytutu Nauk Geologicznych, z którym nasi pracownicy przeprowadzili bardzo liczne, udane projekty naukowe. Jest on także doświadczonym petrologiem skał metamorficznych i podczas zajęć z naszymi studentami pokazał między innymi, w jaki sposób można wykorzystać minerał monacyt do datowania procesów metamorficznych. Istotnym elementem zajęć było także omówienie technik zautomatyzowanej mineralogii, która ułatwia interpretacje geologiczne.
Drugim z wykładów było wystąpienie dr Sandry Birtel z Helmholtz Institute Freiberg for Resource Technology, która omówiła zagadnienia funkcjonowania tej innowacyjnej instytucji zajmującej się nowoczesnymi technologiami pozyskiwania surowców mineralnych dla gospodarki. Co ciekawe, oba wykłady odbyły się w Instytucie Mineralogii, tym samym, w którym przed wielu lat wykładali tak znakomici niemieccy profesorowie geologii jak Friedrich Mohs (twórca skali Mohsa twardości minerałów), Abraham Werner (twórca teorii neptunizmu), czy Clemens Winkler, odkrywca pierwiastka german, a studiował tu sam Aleksander von Humboldt! Sama uczelnia, TU Bergakademie Freiberg jest najstarszą uczelnią górniczą na świecie, założoną w 1765 r., która wykształciła także pierwszych geologów w Polsce, przysłanych tutaj na studia przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Sam Freiberg, nieco ponad 40-tysięczne miasto będące siedzibą powiatu Mittelsachsen, było główną bazą warsztatów. Jest to ośrodek o bardzo bogatej historii sięgającej 1162 r., naznaczonej zwłaszcza górnictwem rud zawierających srebro, które odkryto tu zaledwie sześć lat później.
We Freibergu geologia oraz górnictwo widoczne są zresztą na każdym kroku, i to w wymiarze nie tylko historycznym! Przykładem tego, jak można w sposób nowoczesny zaprezentować tematykę geologiczną szerszej publiczności jest wystawa Terra Mineralia, która eksponuje fenomenalną kolekcję minerałów autorstwa niemieckiej businesswoman, Eriki Pohl-Stroer. Aby kolekcja ta została zlokalizowana we Freibergu, miasto wystartowało swego czasu w konkursie, w którym zaproponowało tutejszy zamek Freudenstein jako miejsce prezentacji eksponatów. Dziś wystawa Terra Mineralia to nie tylko wspaniałe okazy minerałów z różnych kontynentów, ale także innowacyjne techniki ich prezentacji, które także mogły zostać przestudiowane podczas warsztatów. Można także śmiało powiedzieć, że jest ona dużym magnesem dla turystów.
Ostatnie zajęcia w ramach warsztatów były połączeniem wiedzy z zakresu geologii regionalnej dotyczącej granitoidowego masywu Miśni oraz winiarstwa. Wpływ podłoża na winorośle oraz produkty wytwarzane z ich owoców omawiany był przez nas w rejonie miasta Radebeul, w dolinie Łaby, czyli jednej z najbardziej na północ apelacji drezdeńskiej. Największym producentem wina w tej apelacji jest zamek Wackerbarth, gdzie uczestnicy warsztatów wysłuchali wykładu pracownika winnicy, Klausa Junghansa, który oprócz omówienia profilu glebowego oraz podłoża, które w tej okolicy porastane są przez winorośle, pokazał także proces produkcji wina w dużej skali. Postój w Radebeul wykorzystaliśmy także na organizację tradycyjnego konkursu na najlepszą próbkę zebraną podczas warsztatów przez studentów. Konkurs polega na tym, że każdy uczestnik typuje najlepszą próbkę, którą zebrał podczas ćwiczeń, a następnie wszyscy uczestnicy, w tym prowadzący, głosują na najlepszą z próbek. W tych demokratycznych wyborach zwyciężyła ruda cynku i ołowiu z kopalni Reiche Zeche Tomasza Starzyka, studenta I roku studiów magisterskich inżynierii geologicznej, drugie miejsce przypadło Dominice Łuszczek za próbkę pokazującą kontakt kadomskiego granodiorytu i bazaltu, a trzecie Karolinie Strużyńskiej za próbkę grejzenu z pięknie wykształconym zinnwaldytem.
